Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ ΣΤΟΝ ΨΥΧΙΣΜΟ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

γράφει ο ΝΙΚΟΣ ΣΙΟΥΤΑΣ DR. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

Το παραμύθι διεγείρει δημιουργικά τη φαντασία του παιδιού, αν και έχει επίγνωση πως ό,τι ακούει δε συμβαίνει πραγματικά, όπως επίσης ότι στο τέλος θα υπερισχύσει το καλό έναντι του κακού. Οι ψυχολόγοι που έχουν ασχοληθεί με το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος πιστεύουν πως λειτουργεί λυτρωτικά στο παιδί κι αυτό γιατί οι ανθρώπινοι χαρακτήρες των παραμυθιών παρουσιάζουν ομοιότητες στη συμπεριφορά τους με ανθρώπινους χαρακτήρες, που συναντούν στην καθημερινότητά τους. Η κακιά μητριά στη Σταχτοπούτα ή οι άστοργοι γονείς στον Κοντορεβιθούλη δεν είναι ξένοι προς την πραγματικότητα που βιώνουν μερικά παιδιά, των οποίων οι γονείς είναι αδιάφοροι, σκληροί και άδικοι. Στις περιπτώσεις αυτές το παραμύθι λειτουργεί ευεργετικά και απελευθερωτικά, γιατί το παιδί μπορεί να εκφράσει ελεύθερα τα αρνητικά του συναισθήματα (μίσος, αποστροφή, αντιπάθεια) και να ξαποστάσει την ψυχή του, κάτι που δεν μπορεί ή δεν έχει το θάρρος να εκδηλώσει προς τους γονείς του. Κατά τον ίδιο τρόπο λειτουργούν σκηνές βίας ή κανιβαλισμού στα παραμύθια. Η σκληρότητα, ο τρόμος επηρεάζουν το ασυνείδητο του παιδιού και του παρέχουν τη δυνατότητα να εκδηλώσει τα συναισθήματά του και κατ’ αυτό τον τρόπο μπορεί να επέλθει η ψυχική αποφόρτιση με την αποβολή του στρες και των ενοχών. Η Verot (1954) έγραψε: «Το παιδί αυτούς τους φόβους τους αποδέχεται, γιατί του παρέχουν σιγουριά». Ο Bettelheim υποστηρίζει: «Το παραμύθι συμβάλλει στον κατευνασμό των ψυχολογικών συγκρούσεων όπως η επιθετικότητα, η ζηλοφθονία μεταξύ αδελφών, η εξάρτηση» (Bettelheim, 2000 , σ. 56 ).

            Μέσα στα παραμύθια εμπεριέχονται αλήθειες πανανθρώπινες και κατοπτρίζονται πατροπαράδοτες λαϊκές αξίες. Οι χαρακτήρες των ηρώων και οι ενέργειές τους, οι επιτυχίες και οι αποτυχίες τους, η επιβράβευση ή η τιμωρία τους παρέχουν την ευκαιρία στον ακροατή ή αναγνώστη να κάνει συλλογιστικές προεκτάσεις στην ανθρώπινη κοινωνία. Η παιδική επικοινωνία με τους ήρωες των παραμυθιών επιτυγχάνεται μ’ έναν τρόπο συμβολικό που δεν προκαλεί φόβο ακόμη κι αν υπάρχουν σκηνές βίας. Το παιδί έχει ανάγκη να δραπετεύσει από τον εαυτό του ή από την καθημερινότητά του και το παραμύθι του παρέχει την ευκαιρία να γίνει ένα άλλο πρόσωπο ή ζώο ή αντικείμενο. Έτσι ικανοποιείται με φαντασιώσεις που εκφράζει κυρίως στο παιχνίδι όπως του πανίσχυρου, αήττητου ήρωα που καταρρίπτει με ευκολία τα εμπόδια, υπερβαίνει τις δυσκολίες και επιβάλλεται αναντίρρητα στους συμπαίκτες του. Στο χαρακτήρα των ηρώων του παραμυθιού υπάρχει στατικότητα και συγκεκριμένα εμφανίζονται ως καλοί ή κακοί, δίκαιοι ή άδικοι, ευφυείς ή αφελείς, όμορφοι ή άσχημοι σε απόλυτο βαθμό.

            Μάλιστα υπάρχουν παραμύθια στα οποία ο ήρωας είναι παιδί και αυτό ενισχύει εντονότερα την ταύτιση του παιδιού με το συνομήλικό του ήρωα. Ο «μικρός» ήρωας υλοποιεί τους στόχους του όχι με τη σωματική ρώμη αλλά με την εξυπνάδα, την επινοητικότητα και την εφευρετικότητα αλλά με την παροχή βοήθειας από τρίτους, όπως: καλές νεράιδες, εξανθρωπισμένα ζώα ή πράγματα.

            Το παραμύθι εμφανίζει ομοιότητες όχι μόνο με το δικό μας κόσμο αλλά και με τον κόσμο των ονείρων (Jung), είναι επίσης διανθισμένο με αλληγορίες και μεταφέρει μηνύματα που έχουν διαχρονική ισχύ. Πολλά στοιχεία των παραμυθιών έχουν άμεση σχέση κατά το Favat (1977) με χαρακτηριστικά που ο Piaget αποδίδει στην παιδική ηλικία, όπως: η πίστη στον ανιμισμό, στην τελική επικράτηση του δικαίου και στην άσκηση επιρροής των άψυχων στη ζωή των παιδιών. Ο Freud (1913) διαπίστωσε πως δυσάρεστες αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας αντικαθίστανται από την ανάμνηση σκηνών προερχόμενων από αγαπημένα παραμύθια. Τα παραμύθια συμβάλλουν στην εξωτερίκευση της θετικής ενέργειας που διαθέτουν τα παιδιά (Heuscher 1974). Σύμφωνα με την έρευνα της Terens (1976) τα παραμύθια βοηθούν στην εκτίμηση της προσωπικότητας καθώς η ταύτιση με χαρακτήρες των παραμυθιών φέρνει στην επιφάνεια το βαθμό εκτίμησης που έχουν τα ίδια τα υποκείμενα για τον εαυτό τους. Ο Berne και άλλοι ερευνητές που ασπάστηκαν τις απόψεις τhw μελέτησαν τη σχέση κάποιων παραδοσιακών παραμυθιών με τη ζωή και τα παιχνίδια που παίζουν ορισμένα παιδιά. Έτσι τα παιδιά που ταυτίζονται με τον Κοντορεβιθούλη είναι έξυπνα, δραστήρια και επινοητικά που αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και δεν περιμένουν να τα βγάλουν οι άλλοι από τη δύσκολη θέση.           

            Το έντεχνο παραμύθι της εποχής μας δεν έχει σχέση με τα λαϊκά παραμύθια του παρελθόντος. Σ’ αυτό δεν έχει θέση ο απλοϊκός και μαγικός κόσμος των παραμυθιών, επίσης απουσιάζουν οι ακρότητες και κυριαρχούν τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα: διαστημόπλοια, αστροναύτες, ρομπότ, εξωγήινοι. Ο σούπερμαν αντικατέστησε το βασιλόπουλο και τον πρίγκιπα, τα ρομπότ τον αγαθό υπηρέτη. Παράλληλα προβάλλονται προβλήματα που απασχολούν έντονα το σύγχρονο άνθρωπο όπως η αστικοποίηση, η ρύπανση του περιβάλλοντος, η απειλή ενός παγκόσμιου πολέμου. Το έντεχνο παραμύθι δεν αφήνει την παιδική φαντασία να ταξιδέψει, γιατί αναφέρεται σε πράγματα υπαρκτά που άπτονται της καθημερινότητας και προβάλλονται κατά κόρον από τα media. Επίσης δεν αποσαφηνίζει τα πλαίσια και τους σκοπούς του, όπως τα παραμύθια και ειδικά τον κυριότερο σκοπό, που είναι η ψυχαγωγία του ακροατή / αναγνώστη (Δελώνης, 1986).

            Γεγονός είναι ότι το παραμύθι ήταν και παραμένει ελκυστικό, γι’ αυτό και άντεξε μέσα στο πέρασμα των αιώνων παρά τις ποικίλες παραλλαγές ή παραποιήσεις των αρχικών πρωτότυπων ιστοριών. Μάλιστα τα παραμύθια ο Bettelheim τα θεωρεί αληθινά έργα τέχνης, γιατί βοηθούν το παιδί στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, το εμψυχώνουν, δίνουν απαντήσεις στους προβληματισμούς του, εμπνέουν αισιοδοξία, καταστέλλουν τις φοβίες του και το ηρεμούν. Σε αρκετά παραμύθια έχει αλλάξει το τέλος, όπου οι τιμωρίες των κακών δεν είναι τόσο σκληρές και παραδειγματικές όπως στα παλιά παραμύθια, μάλιστα κάποιες φορές οι κακοί συγχωρούνται από τα θύματά τους και αυτή ίσως να είναι η καλύτερη τιμωρία, γιατί αναπόφευκτα οδηγεί στον προβληματισμό και τη μεταμέλεια. Tα παραμύθια που άκουγαν τα παιδιά στη ροή του χρόνου αντικαταστάθηκαν με τα κόμικς και τα κινούμενα σχέδια